In het nieuwe essay van Rients Ritskes onderzoekt hij op welke zeven manieren het concept van waarheid benaderd kan worden. De komende weken zal, na deze inleiding, telkens één van deze theorieën uitgebreid behandeld worden in het blog van Dialoogcentrum.
Inleiding
We maken ruzie, gaan scheiden en voeren oorlog, waarom? Omdat we gelijk denken te hebben. Omdat onze opvatting over wat waar is, niet strookt met die van de ander. De paradox is dat met het toenemende aantal communicatiemiddelen de onenigheid alleen maar groter lijkt te worden. Nooit hebben we elkaar zo goed kunnen bereiken als vandaag de dag en tegelijk zijn er nog nooit zoveel echtscheidingen geweest als nu. Ook het aantal oorlogen lijkt alleen maar toe te nemen. Er zijn de laatste decennia gemiddeld zo’n vijftig gewapende conflicten tussen landen. We kunnen elkaar altijd en overal bereiken, maar we begrijpen elkaar steeds minder. Onze taal en moderne communicatiemiddelen hebben de wereld veel goeds gebracht, toch lijkt dit alles zich nu tegen ons te keren. Onze taal is als de toren van Babel. We hebben er grote hoogten mee bereikt, maar de toren staat nu op instorten. Tijd om stil te staan bij de vraag wat waar is en wat niet.
Teveel communiceren niet effectief
Niet eerder in de menselijke geschiedenis is de mensheid zo in gevaar geweest als nu. Denk aan het opnieuw groeiende aantal kernwapens, het toenemende aantal oorlogen en de klimaatproblemen die op ons af komen denderen. Het unieke menselijke vermogen tot communiceren, op een manier zoals alleen wij dat kunnen, heeft ons als soort ongekend succesvol gemaakt. Het vermogen om elkaar mooie en lange verhalen te vertellen heeft daarin een belangrijke functie. We hebben met onze communicatie de waarheid voor een groot deel naar onze hand kunnen zetten, maar de keerzijde wordt nu snel duidelijk. Veel andere diersoorten zijn door onze overbevolking aan het verdwijnen. De basis van ons evolutionaire succes zit onmiskenbaar in het effectieve gebruik van onze taal, maar meer communiceren leidt niet langer tot meer begrip, eerder lijkt nu het tegendeel. Het is met communiceren net als met zoveel andere zaken die goed en gezond zijn, je moet maat houden. Zelfs water kan, wanneer je er teveel van drinkt, dodelijk zijn. Voor communicatie lijkt hetzelfde te gelden. In dit essay pleit ik dus voor minder en beter communiceren. Alleen door minder en beter te communiceren kunnen we het contact met de realiteit hervinden en de grote uitdagingen van deze tijd het hoofd bieden.
Sociale media
Recent Brits onderzoek, gepubliceerd in Nature Communications in maart 2022, laat zien dat mensen die te veel tijd besteden aan sociale media zich minder goed voelen dan andere leeftijdsgenoten. En een experiment met smartphone-loze weken onder studenten is ook interessant. Techniekfilosoof Hans Schnitzler van de TU Delft, kwam erachter dat studenten die meededen aan het experiment en een week lang geen smartphone gebruikten, het leven als mooier, echter, bewuster en intenser ervoeren. De kwantiteit waarmee we tegenwoordig communiceren komt de kwaliteit ervan niet langer ten goede. Integendeel, door de toegenomen communicatie denken we het beter te weten, maar feitelijk hebben we minder contact met elkaar en met de realiteit. Het gevolg is dat de waarheid zoek raakt en er meer conflicten ontstaan, klein en groot.
Zout of suiker
De oplossing voor onze persoonlijke en mondiale problemen ligt in minder en beter communiceren, zodat we weer meer in contact komen te staan met de realiteit. Te vaak denken we wel te weten hoe het zit en wat er wordt bedoeld, zonder er echt een goed beeld van te hebben. In het boek 21 geheimen van een strategische dialoog geef ik hiervan het volgende voorbeeld. Veel mensen denken wel te weten wat het verschil is tussen een dialoog en een debat, maar feitelijk weten de meesten dat helemaal niet. Van de tientallen die ik gevraagd heb of ze het verschil kenden, wist niemand het verschil duidelijk aan te geven. Slechts enkelen kwamen een beetje in de buurt en dat, terwijl het verschil tussen een debat en een dialoog ongeveer even groot is als het verschil tussen zout en suiker. Ze lijken wel veel op elkaar, maar zijn echt iets heel anders. Het verschil is dat in een dialoog mensen iets van elkaar proberen te leren, terwijl dat in een debat helemaal niet het geval is. Een debat is een discussie om kijkers of het publiek te beïnvloeden en achter je te krijgen, dus bijvoorbeeld een politiek debat om stemmen te winnen. Het is net zo belangrijk om te weten wat we bedoelen met de woorden die we gebruiken, zoals het in de keuken belangrijk is het verschil tussen zout en suiker te kennen. En er zijn meer verschillen tussen een dialoog en een debat, bovendien is er nog een derde variant, de discussie, maar daarover lees je meer in het boek 21 geheimen van een strategische dialoog.
De waarheid
Ik schrijf dit essay over de waarheid om twee redenen die nauw met elkaar verbonden zijn. Enerzijds schrijf ik het voor mijzelf. Ik ben 45 jaar geleden filosofie gaan studeren om achter de waarheid te komen. Teleurgesteld in de Christelijke ‘waarheden’ die ik als kind had meegekregen, hoopte ik op de universiteit erachter te komen hoe het zat. Al snel werd mij duidelijk dat onder filosofen de onenigheid over de waarheid nog groter was dan in de kerk en daarom liet ik ook de universiteit na een paar jaar weer achter mij. Ik zette mijn filosofiestudie als autodidact voort en verdiepte mijn inzicht verder zoveel mogelijk met lezen, mediteren en reflecteren. Nu, na 45 jaar zoeken, voelt de tijd rijp om mijn reflecties eens systematisch te ordenen en op te schrijven. Immers, schrijven is bij uitstek het middel om gedachten en inzichten te ordenen.
De tweede reden om dit te schrijven is de hoop dat mijn inzichten voor een enkele lezer een bron van inspiratie zijn om verder na te denken over dit belangrijke thema. De waarheid is als thema belangrijk omdat opvattingen erover aan de basis liggen van alle kleine en grote menselijke conflicten in deze wereld. Veel van deze conflicten zijn volgens mij niet nodig en inzicht in wat meer of minder waar is kan helpen deze conflicten te voorkomen.
Gangbare opvattingen
In dit essay bespreek ik eerst de vijf gangbare opvattingen over de waarheid, met elk hun eigen sterke en zwakke punten. De meeste, zoniet alle opvattingen over de waarheid schieten namelijk ernstig te kort. De oorzaak daarvan is gelegen in het feit dat alle opvattingen over de waarheid, slechts afgeleiden zijn van de realiteit en niet de realiteit zelf, net zoals een foto – hoe realistisch ook – niet het object is dat erop wordt afgebeeld. Toch houden nog steeds veel mensen hun opvatting voor de waarheid en ze lijken zich vaak niet bewust van het verschil tussen idee en werkelijkheid, tussen de foto en het object. Dit probleem komt niet alleen voor onder leken, maar is ook onder wetenschappers een veel voorkomende denkfout. Alle problemen en conflicten ontstaan doordat we de tekortkomingen van onze opvattingen over wat waar is onvoldoende erkennen en herkennen. We zien de gevolgen ervan dagelijks om ons heen. Vrienden gaan scheiden omdat ze zich bedrogen voelen, boeren ‘bewijzen’ hun gelijk met zware tractoren, milieubewegingen blokkeren met hun kwetsbare lichamen snelwegen en anderen spannen rechtszaken aan tegen multinationals en de overheid.
Het mondiaal groeiende onbegrip wekt tegenwoordig nieuwe belangstelling voor het al oude vraagstuk van de waarheid. Met name de snel groeiende gewoonte om elke mening maar voor de waarheid te houden (post-truth) motiveert mij en anderen tot het opnieuw onderzoeken van het idee waarheid, ook vaak in de hoop een alternatief te vinden voor alle tot nu toe tekortschietende opvattingen daarover. Mijn alternatieven beschrijf ik in de laatste hoofdstukken van dit essay. In de eerste hoofdstukken begin ik bij het begin, dat wil zeggen, bij de opvatting van de oude Grieken over de waarheid. Daarna volg ik de ontwikkeling van de Westerse opvattingen tot op heden. Tot slot formuleer ik een nieuwe zesde en zevende waarheidstheorie, die de eerste vijf includeren en die het idee van de waarheid mijns inziens het meest recht doen.
Ik hoop met het inzicht in de gangbare vijf waarheidstheorieën en de twee nieuwe theorieën gepresenteerd in de laatste twee hoofdstukken, bij te dragen aan meer begrip voor elkaar en voor de wereld om ons heen. Want als we elkaar beter verstaan, kunnen we meer bijdragen aan vrede en duurzaamheid.