De correspondentie- en evidentietheorie
De correspondentietheorie is een opvatting over de waarheid die haar oorsprong heeft in het werk van Aristoteles. Deze theorie is nog steeds de basis van ons denken over de waarheid en stelt dat een idee waar is als deze overeenkomt met de realiteit, oftewel als deze correspondeert met wat we waarnemen. Hier wordt er uitgegaan van het idee dat er buiten ons een objectieve werkelijkheid is, die onafhankelijk van onze perceptie of interpretatie bestaat. Als een idee overeenkomt met onze waarneming, dan wordt dit als de waarheid gezien.
Een voorbeeld
Als ik zeg “ik heb een ei in mijn hand”, dan is deze uitspraak waar, wanneer ik daadwerkelijk een ei in mijn hand houd. Als de uitspraak niet overeenkomt of niet kan overeenkomen met de werkelijkheid, bijvoorbeeld als ik zeg “ik heb honderdduizend eieren in mijn hand”, dan is de uitspraak onwaar. In deze theorie wordt iets dus altijd gezien als waar of onwaar en de correspondentietheorie is daarmee erg duaal, maar tot op de dag van vandaag de meest gangbare opvatting over waarheid. Ze is ook de basis van ons dagelijkse taalgebruik over waarheid.
De tekortkoming
Deze manier van denken over de waarheid heeft naast veel voordelen ook een aantal nadelen. Zo kan vanuit de correspondentietheorie niets gezegd worden over de waarheid van zaken buiten het direct waarneembare, zoals over wiskundige waarheden. Ook kan met de correspondentietheorie niets gezegd worden over het wel of niet bestaan van de ziel, noch over de economische waarde van iets. De waarde van een Van Gogh kun je niet zien, onze zintuigen schieten daar tekort.
Een andere tekortkoming is dat onze zintuigen ons verraderlijk vaak bedriegen. Zo hebben mensen op basis van hun waarneming eeuwen gedacht dat de zon veel kleiner was dan de aarde en dat de zon om de aarde draaide in plaats van andersom. Ook vandaag de dag laten we ons vaak iets wijsmaken door onze zintuigen. Velen denken bijvoorbeeld nog steeds dat Sirius, vaak de helderste ster dit we ’s nachts zien, één ster is. In feite zijn het er twee, Sirius 1 en 2 die om elkaar heen draaien. Dit werd pas in 1844 ontdekt, maar nog steeds denkt bijna iedereen slechts één ster te zien.
Kunstenaars
Escher is een kunstenaar die gebruik maakt van het feit dat de zintuigen ons vaak, zo niet altijd een beetje bedriegen. In zijn grafische werk speelt hij geraffineerd met de tekortkomingen van onze zintuigen en draait ons een rad voor ogen. Kortom, de correspondentietheorie is helemaal niet zo waar als we vaak denken en ook wetenschappers ons willen doen geloven. Bruno Latour (1947-2022) – zelf wetenschapper – kwam na gedegen onderzoek tot de conclusie dat zelfs de meest harde natuurwetenschappelijke feiten de uitkomsten zijn van groepsprocessen waarin behalve de feiten ook emoties en macht een belangrijke rol spelen. De tekortkoming van de correspondentietheorie worden vaak ‘opgelost’ door groepsbeslissingen van toonaangevende wetenschappers en zo glijdt de vaak niet helemaal kloppende correspondentietheorie over in de later te bespreken coherentietheorie.
Goochelaar en fraudeurs
Niet alleen kunstenaar als Escher en anderen maken gebruik van onze sterke gewoonte om te denken dat wat we zien ook echt waar is. Ook goochelaars doen dit en vaak met succes, maar het wordt pas vervelend als fraudeurs het doen en ook dat is aan de orde van de dag. Bijna dagelijks krijg je phishing mails en je ontkomt er niet aan om voor langere of kortere tijd te denken dat de mail die je krijgt echt is. Deep fake is de nieuwste ontwikkeling, waardoor je bij de neus genomen wordt door fraudeurs die misbruik maken van je geloof dat wat je ziet en hoort ook waar is. Kunstenaars en goochelaars maken gebruik en fraudeurs misbruik van onze sterke gewoonte om te geloven wat we zien. Maar daar blijft het niet bij, de nadelen van het vaak heilige geloof in de correspondentietheorie kost ons vaak onze gezondheid en niet zelden vele levens.
Foute medische diagnoses
In de medische wereld heerst een groot geloof in de scanbeelden die daar worden gemaakt van het innerlijk van ons lichaam, maar over de fouten in de diagnoses op basis van deze beelden valt een dik boek te schrijven. Ik beperk me hier tot een enkel voorbeeld uit onze vriendenkring. Een jonge vrouw is zwanger en laat een 12 weken echo maken. De arts constateert dat er iets ernstig mis is met de aanleg van de darmen van het kind en suggereert een abortus. Zonder twijfel in zijn stem vertelt hij dat wanneer ze het kind toch geboren laat worden, het kind na de geboorte meteen geopereerd zal moeten worden. De vrouw overweegt serieus abortus te laten plegen, maar kiest er na veel tobben en slapeloze nachten voor om het kind te laten komen zoals het is. Wat blijkt, het kind mankeert niets en groeit op als Hollands welvaren. We nemen vaak te snel aan dat wat we zien ook waar is. Natuurlijk is het lastig om bij alles te twijfelen, maar het heeft ook ernstige gevolgen wanneer we onvoldoende twijfelen. Het weekblad van artsen Medisch contact schrijft dat foutdiagnoses zo vaak voorkomt dat de meesten van ons er vroeg of laat mee te maken krijgen. Maar liefst 60 tot 80% van die fouten zijn waarnemingsfouten.
De evidentietheorie
Nog een paar zinnen over deze theorie van René Descartes, die in de 16e eeuw pas een eerste variant uitbrengt van de theorie van Aristoteles. René Descartes’ theorie stelt dat iets waar is als het op een bepaalde manier evident is, oftewel als het op een directe en onmiddellijke manier duidelijk is dat het waar is. Deze theorie plaatst de nadruk op de relatie tussen de waarheid van een uitspraak en de mate waarin deze uitspraak wordt ondersteund door directe, duidelijke en onbetwistbare bewijzen of ervaringen. Deze uitbreiding voegt niet heel veel toe aan het denken van Aristoteles en de verruiming ervan is ook veel minder valide dan Descartes dacht. Er is veel kritiek op de redenering van Descartes en het zal nog tot in de 18de en 19de eeuw duren voor er serieuze aanvullingen werden ontwikkeld op de basistheorie van Aristoteles. Over die echte vernieuwing na Aristoteles lees je in het eerstvolgende blogbericht.