Veel culturele spanning en persoonlijke stress wordt veroorzaakt doordat we niet meer weten wie we nog moeten geloven en omdat niemand meer te vertrouwen lijkt, geloven steeds meer mensen alleen nog in wat ze zelf vinden en voelen. Ze houden hun eigen opvatting voor de waarheid. Ze denken het net zo goed of zelfs vaak beter te weten dan de deskundigen. Deze recente stroming in het denken over de waarheid heet post-truth en de norm daarin is: ik heb gelijk.
Post-truth theorie
Het afgelopen decennium laat de opkomst zien van de zogenoemde post-truth of postwaarheidsopvatting, waarbij het verschil tussen meningen en feiten verregaand vervaagt. Daarentegen zijn emoties een steeds grotere rol gaan spelen in deze waarheidsopvatting en de meer objectieve werkelijkheidsopvatting een steeds kleinere rol. Het voordeel van de post-waarheidsopvatting is dat iedereen binnen deze stroming kan denken de waarheid in pacht te hebben. Het kan gezien worden als een democratisering van de waarheidsclaim. Deze recente opvatting blijkt bijvoorbeeld uit de houding van een deel van de boeren dat de resultaten van wetenschappelijk (klimaat)onderzoek ernstig in twijfel trekt, wetenschappers niet serieus neemt en zich dus uitermate kritisch opstelt tegenover deze gevestigde orde. Ook artsen merken deze trend en worden dagelijks geconfronteerd met patiënten die door Google te raadplegen het beter denken te weten. Sommige artsen zien zichzelf daardoor meer als gezondheidscoach dan als de dokter die een medicijn voorschrijft.
Het nadeel
Het nadeel van dit postwaarheidsdenken, waarin de feiten niet meer heilig zijn en het ‘eigen gevoel’ van waarheid prevaleert, is dat een discussie over wat meer of minder waar is steeds moeilijker wordt. Dat deze waarheidstheorie in de praktijk aan populariteit lijkt te winnen komt mede door sociale media waarin aanhangers van een bepaalde opvatting heel makkelijk gelijkgestemden kunnen vinden die hen bevestigen in de juistheid van hun opvattingen. Eerder werd iemand die beweerde dat de aarde plat was gezien als een dorpsgek, maar door sociale media kunnen mensen dergelijke opvattingen makkelijk en snel verspreiden en medestanders vinden. Een belangrijk nadeel van deze ‘denkwijze’ is dat er veel ruimte ontstaat voor het ontkennen van bijvoorbeeld klimaatproblemen, de Holocaust en maanlandingen in de jaren zeventig. Uit een Amerikaanse Gallup-peiling van 1999 blijkt dat destijds ongeveer zes procent van de Amerikanen de maanlandingen voor een hoax hielden. Voor hen was het hele Apollo-programma geen feit, maar een mediastunt van de overheid.
Waarheid en macht
Voor ik naar de zesde waarheidsopvatting ga, nog een enkel woord over het ontstaan van de post-truth opvatting. Deze opvatting is in feite een radicalisering van het postmoderne denken, namelijk dat we niets zeker kunnen weten. Deze radicalisering kan gezien worden als een reactie op de vaak onterechte waarheidsclaims uit het domein van religie, politiek en wetenschap. In de afgelopen decennia is, mede door de toegenomen transparantie en informatietoegankelijkheid, steeds duidelijker geworden dat wetenschappers en politieke machthebbers regelmatig, en vaak uit eigenbelang, met grote stelligheid bewust veel onwaarheden hebben verkondigd. In de 19e eeuw zijn in het Westen weliswaar waarheidsclaims van kerkelijke instituties, en daarmee hun macht, grotendeels ontkracht en ontmaskerd, maar wetenschap, media, multinationals en politiek hebben de positie van de kerk als ‘hoeders van de waarheid’ behendig overgenomen. Echter, ook zij hebben vervolgens dezelfde fout gemaakt en vaak hun macht misbruikt. Wetenschap en politiek pretenderen nog steeds en al te vaak de waarheid aan hun kant te hebben en gaan er nog steeds vaak van uit dat de burgers hen wel zullen geloven. Grote bedrijven hebben tegen beter weten in de overheid en burgers decennia lang wijs gemaakt dat er niets aan de hand was met hun verontreinigende activiteiten. Maar de tijden dat iedereen dat geloofde zijn voorbij en sterker nog, in grote groepen van de bevolking is het vertrouwen omgeslagen in een fundamenteel wantrouwen.
Schandalen
Door de schandalen over de zogenaamde feiten groeit het wantrouwen tegen de gevestigde media, multinationals, regeringen en wetenschappers in binnen- en buitenland. Deze schandalen wakkeren het post-waarheidsdenken alleen maar aan. Denk aan de nieuwe inzichten rond de vervulling door Tata Steel, de ontmaskerde wetenschappers als Diederik Stapel en Andrew Wakefield en alle zogenaamde feiten in de toeslagenaffaire en rond de gaswinning in Groningen. Veel van dit soort zaken hebben bijgedragen aan de opkomst van de post-truth-opvatting. Mensen zijn vaker gaan twijfelen aan ‘de’ waarheid, zoals verkondigd door de nieuwe machthebbers. Zij geloven daarom liever in hun eigen waarneming en houden hun eigen mening daarom voor de waarheid.
Gevaren
In deze tijd van post-waarheid worden vaak ook goed onderzochte opvattingen eenvoudig betwist of genegeerd en alternatieve feiten gepresenteerd als waarheden. Een belangrijk nadeel van de post-waarheidsopvatting is dat deze tot extreme situaties kan leiden zoals massaal verspreide desinformatie, misleiding en het ondermijnen van democratie en samenleving. Denk aan de bestorming van het Amerikaanse Capitool op 6 januari 2021 waarmee Trump aan de macht hoopte te blijven of de veroordeling van Fox News dat toegeeft dat een aantal beweringen over verkiezingsfraude bewuste leugens waren en de gedupeerde stemmachinefabrikant Dominion Voting Systems bijna 718 miljoen euro betaalde om een rechtszaak te voorkomen.
Is er hoop?
De tot nu toe beschreven waarheidsopvattingen blijken allemaal ernstige tekortkomingen te hebben, met veel grote en kleine oorlogen als gevolg. Dagelijks sterven er duizenden mensen in allerlei oorlogen en miljoenen zoniet miljarden mensen lijden aan stress ten gevolge van geruzie over wie er gelijk heeft. Is er dan geen hoop? Jazeker wel, want er zijn een paar andere manieren om de waarheid te benaderen die minder discussie en meer inzicht geven. Over deze andere benaderingen gaan de komende twee artikelen in deze serie over de waarheid.